SCR, Triac và Zener: Đừng chỉ đoán – học cách đọc chính xác chỉ số ngay!

Thứ Sáu, 25/04/2025 Huỳnh Chí Diễn

Nội dung bài viết

💥 SCR, Triac và Zener: Đừng chỉ đoán – học cách đọc chính xác chỉ số ngay!

⚠️ Mở đầu: Một sự nhầm lẫn, cả mạch “đi bụi”

Hải – sinh viên năm 3 ngành điện tử – đang làm đồ án điều khiển bếp điện. Sau khi tra datasheet “sương sương” và thấy linh kiện có 3 chân, vỏ TO-220, anh bạn quyết định thay con Triac bị cháy bằng… một con Zener to tương đương.

Mạch không chỉ không hoạt động, mà còn cháy lan sang cả phần điều khiển.

💣 Sai lầm chết người ở đây? Lắp nhầm linh kiện do đọc sai mã, hoặc tệ hơn: đoán bừa theo cảm tính!

Bài viết này sẽ giúp bạn:

Phân biệt SCR, Triac và Zener một cách rõ ràng, dễ nhớ.
Đọc đúng mã số, hiểu chức năng từng loại.
Tránh nhầm lẫn, bảo vệ mạch, tránh mất tiền oan.

Mạch SCR

🔌 SCR là gì? Nhỏ nhưng “quyền lực”

SCR (Silicon Controlled Rectifier) là một loại thyristor – linh kiện chuyên dùng để dẫn dòng một chiều có điều khiển.

📌 Nguyên lý hoạt động:

SCR chỉ dẫn dòng khi có xung điều khiển tại chân Gate. Khi đã dẫn, nó duy trì dẫn cho đến khi điện áp rơi về 0. Vì vậy, SCR thường dùng trong:

Điều khiển công suất AC.
Khởi động mềm motor.
Mạch điều chỉnh điện áp cho tải.

📋 Mã số thường gặp:

MCR100-6 – loại nhỏ phổ biến, dùng trong mạch điều khiển.
2N6504, BT151, C106 – công suất lớn hơn.
Hình dáng thường là TO-92, TO-220.

💡 Lưu ý: SCR chỉ dẫn dòng một chiều, nên nếu dùng trong mạch AC hai chiều, bạn cần thêm linh kiện hỗ trợ.

⚡ Triac là gì? “Anh em song sinh” nhưng đa năng hơn

Triac là viết tắt của Triode for Alternating Current, có thể hiểu là SCR hai chiều.

📌 Điểm khác biệt chính:

Triac có khả năng dẫn dòng điện xoay chiều, nghĩa là nó mở khi có xung ở chân Gate và dẫn cả hai nửa chu kỳ – điều mà SCR không làm được.

✅ Ứng dụng:

Điều chỉnh độ sáng đèn.
Điều khiển nhiệt độ (bếp điện, bàn là).
Điều chỉnh tốc độ motor AC.

📋 Mã số thường gặp:

BTA08, BTA16, MAC97A6, TIC206D...
Cũng có dạng TO-220, TO-92 – rất giống SCR!

💡 Mẹo nhớ:

SCR = chỉ một chiều → dùng cho chỉnh lưu.
Triac = hai chiều → dùng cho tải AC như đèn, motor

Zener

🔋 Zener diode là gì? “Siêu nhân ổn áp” trong vỏ bọc bình thường

Zener diode trông giống y chang diode thường, nhưng lại có siêu năng lực đặc biệt:
✅ Ổn định điện áp ngược ở một giá trị cố định, gọi là điện áp Zener.

📌 Cách hoạt động:

Khi mắc ngược (Cathode nối dương), Zener sẽ dẫn dòng ổn định ở một mức điện áp định trước – ví dụ: 5.1V, 12V, 15V…
Dùng để:
- Ổn áp cho vi điều khiển.
- Bảo vệ mạch khi có xung áp cao.
- Làm nguồn tham chiếu.

📋 Mã số thường gặp:

1N4728A – 3.3V, 1N4733A – 5.1V, BZX55, BZV55, ZPDxx.
Loại dán (SMD): ZD1, ZDxx, hoặc có mã rất ngắn như “3V3”, “5V6”.

💡 Lưu ý: Zener KHÔNG dùng thay cho SCR hoặc Triac – vì chức năng và dòng dẫn hoàn toàn khác nhau.

🔎 Cách phân biệt SCR – Triac – Zener qua mã số

Khi các linh kiện có hình dáng tương tự, mã số là cứu cánh cuối cùng để phân biệt.

📋 Gợi ý nhận diện qua mã:

Linh kiện	Mã thường gặp	Gợi ý nhận biết
SCR	MCR100, 2N65xx, BT15x, C106	Có chữ MCR, 2N, BT, thường 3 chân
Triac	BTA08, BTA16, MAC97, TIC206	Có chữ BTA, MAC, TIC
Zener	1N47xx, BZXxx, ZPDxx, ZDxx	Có chữ Z, hoặc mã kiểu “5V1”, “12V”

🛠 Cách tra nhanh:

Vào Google: “Mã linh kiện + datasheet”
Dùng app: ElectroDroid, Datasheet Viewer
Trang web: alldatasheet.com, octopart.com

💡 Mẹo: Lưu file tổng hợp mã SCR/Triac/Zener để tra offline khi không có mạng.

🧪 Kiểm tra nhanh bằng đồng hồ số – không cần đoán mò!

Đôi khi mã bị mờ hoặc linh kiện cũ – lúc này bạn có thể kiểm tra thủ công bằng đồng hồ số.

Cách kiểm tra Zener:

Đặt ở thang đo Diode, đo 2 chiều:
- Một chiều thông → chiều thuận.
- Chiều ngược: nếu dẫn điện (ở mức vài Volt) → là Zener (nếu có nguồn thử).
Hoặc dùng nguồn + điện trở để kiểm tra điện áp Zener.

Cách kiểm tra SCR:

Đặt ở thang đo Diode.
Đo giữa Anode – Cathode → không thông.
Dùng tay chạm nhẹ từ Gate sang Anode → thấy dẫn → là SCR.

Cách kiểm tra Triac:

Giống SCR, nhưng cần cấp xung từ Gate → MT2.
Có thể cần nguồn kiểm tra riêng.

⚠️ Lưu ý: Cách đo này chỉ kiểm tra sơ bộ. Muốn chắc chắn, tra mã + đọc datasheet vẫn là ưu tiên số 1!

❌ Lỗi thường gặp và cách tránh

Dù đã học kỹ lý thuyết, rất nhiều người vẫn vấp phải những lỗi cơ bản chỉ vì không phân biệt rõ SCR, Triac và Zener. Dưới đây là những lỗi điển hình – và cách phòng tránh:

⚠️ Lỗi 1: Dùng Triac trong mạch DC

Triac chỉ dẫn được dòng AC hai chiều – cắm vào mạch một chiều thì không dẫn được, mạch không hoạt động.
✅ Giải pháp: Dùng SCR nếu cần điều khiển dòng DC.

⚠️ Lỗi 2: Thay Diode bằng Zener hoặc ngược lại

Zener khi mắc sai chiều sẽ không hoạt động như diode thường, và có thể gây hỏng mạch ổn áp.
✅ Giải pháp: Luôn kiểm tra mã và xác định đúng mục đích sử dụng.

⚠️ Lỗi 3: Lắp nhầm SCR thay cho Triac

SCR không thể điều khiển dòng AC hai chiều, dẫn đến mất nửa chu kỳ, gây chập chờn tải.
✅ Giải pháp: Dùng đúng linh kiện theo sơ đồ và chức năng.

💡 Kinh nghiệm: Khi thấy 3 chân mà không chắc là SCR, Triac hay Zener – đừng đoán! Hãy tra mã trước khi lắp!

🏁 Kết luận: Nhỏ nhưng không hề đơn giản!

SCR, Triac và Zener có thể nhỏ về hình dáng, nhưng mỗi linh kiện lại đóng vai trò rất khác trong mạch điện. Chỉ một nhầm lẫn nhỏ cũng có thể khiến: